هنر در آغاز دوران مسیحیت

مسیحیت در آغاز ورود خود با عنوان یک دین جهانی با آیین های رازآمیز و کفر آمیز هم عصر خود ( میترائیسم و دیونوسوسی ) که بنیانشان بر پایه خونریزی و خوشگذرانی بود به مخالفت برخاست و اساس آموزه های خود را حفظ نظام اخلاقی خواند . بنابراین آیین جدید در تمام جوانب حکومت و جامعه و رسوخ کرد تا جائیکه امپراطور مذهب خود را عوض کرد و مسیحیت را به عنوان دین رسمی کشور اعلام نمود . در سده های اول و دوم انجمن های مسیحی بسیار کوچک بودند و مؤمنان در خانه های خود به عبادت مشغول می شدند و مناسک و مراسم خود را در خانه های حقیر اجرا می کردند . عمده ترین مراسم آنها اجرای آئین عشای ربانی بود که خواندن دعا و نیایش و سپس تقسیم تکه های نان و خوردن شراب بود برای جاودانه ساختن ایثار مسیح . پس اتاق غذاخوری برای آنها اهمیت ویژه ای داشت و شامل یک اتاق بود که سه طرف آن با کاناپه پوشانده شده و یک طرف باز بود به دور یک میز مسطح کوتاه . این تصویری است که در بیشتر نقاشی های صدر مسیحیت بصورت خیلی ابتدایی اجرا می شده و درجه اهمیت آیین عشای ربانی را بيان مي كند .

مسیحیان به دلیل اعتقاداتی که داشتند با سوزاندن مردگان و نگهداری خاکستر آنها مخالف بودن و آن را عملی شرک آمیز می دانستند . پس به همین دلیل انگیزه بوجود آمد تا آنها گورستانهایی با فاصله ای دورتر برای خود مهیا سازند . آنها زمین های صخره ای را خریدند و در میان این زمین ها زیر زمین هایی را حفاری کردند و برای صرفه جویی این گورستانهای زیر زمینی را در چهار یا پنج طبقه تعبیه کردند . این گوردخمه ها به کاتاکومب ها معروف شدند . به دلیل اشغال سطوح دیوار توسط اجساد تنها فضایی که به تصویر سازی مذهبی اختصاص می یافت سقف این گوردخمه ها بود که ویژگی های خود را داشتند :
1- موضوعات کاملا مذهبی و در رابطه با زندگی مسیح و آخرت .
2- ساده و بی آلایش
3- روی گچی که بر سطح سنگ مسطح شده بود اجرا شدند .
4- در تاریکی و عمدتا با نور شمع و در شرایط بد و بوی تعفن حاصل از اجساد ( دلیل اصلی کیفیت پایین این تصاویر است نه اینکه هنرمند نقاش بر فنون تصویر سازی سیطره نداشته باشد . )

کم کم مسیحیت به عنوان بازوی پر توان امپراطوری ابهتی شاهانه یافت و از حالت انجمن های کوچک تبدیل به جماعت های انبوه مومنان شد و ضرورت شکل گیری کلیساهای اولیه که در گام اول الگوی باسیلیکاهای رومی را داشتند پیش آمد . در تمام ساختمانهای مسیحیت در ابتدا از افزودن تزئینات خارجی به بنا پرهیز می شد . از نقاشی های آن زمان به دلیل کیفیت کار پایین و استفاده از مصالح نامرغوب که منجر به ضایع شدن آنها گشته نمونه ای در دست نیست و عمده ترین منابع بررسی هنر تصویری آن دوره مرهون موزاییکهای زیبایی است که بر جای مانده اند . عناصر تزئینی معماری رومی همه به کناری نهاده شد و سطوح دیوار به منظور آموزش آموزه های دینی به مومنان مورد استفاده قرار گرفت . در یونان و روم باستان برای جلوگیری از نفوذ رطوبت سطح داخلی استخرها و حوضچه های فواره دار و کف ساختمانها را با موزائیک می پوشاندند و به دلیل استفاده از سنگ ریزه گزینه رنگی آنها محدود بود و پس زمینه ها عمدتا تک رنگ . اما در صدر مسیحیت این پس زمینه به رنگ آبی آسمانی و سپس طلایی در آمد کم کم در بیزانس به این ساختار خرده شیشه نیز اضافه شد و رنگها تلالو و درخشندگی پیدا کردند . در بعضی از موزائیکها برای نشان دادن اشیاء زرین تصویر و نمایاندن نور و سطوح درخشان از رنگ طلایی استفاده کردند . اما پس زمینه کلیه ی موزائیکهایی که برای امپراطوری بود از یک ورقه فلز طلا پوشیده میشد.

موزائیکها در گچ نرمی که بتدریج بر بخش های مختلف نقاشی مقدماتی بر روی دیوار به کار می رفت فشرده می شد . این موزائیک ها به دلیل عدم هم سطحی و اینکه کار دست بود در نگاه اول درچشم بیننده ایجاد تلالو می کنند و وجود خرده شیشه نیز این حالت را تشدید می کرده است . موزائیک ها صحنه نمایش بازی نور در موضوعات معنوی بوده اند .

در گذشته نسخ خطی بر روی سطوح حاصل از فشرده ساختن الیاف گیاهی اجرا می شدند و کمی جلوتر شکل گیری طومار های حاصل از پوست حیوانات را خواهیم داشت و آنچه که در استفاده از طومار مشکل ساز بود عدم استفاده از رنگ بود چون به دلیل لوله شدن طومار ها رنگ از سطح آن کنده میشد و ناچارا یا تصویر نمیشد یا بصورت خطی کشیده میشد و یا با لایه ای رقیق از رنگ . اما با آمدن مسیحیت و ضرورت نگارش انجیل و تصویر کردن نسخ مکتوب ضرورت استفاده از کتب مدون از پوست حیوانات پیش آمد و طومار عملا کاربردی نداشت زیرا حجم بالای انجیل تهیه هزاران طومار را اجتناب ناپذیر می نمود و مراجعه به هر بخش نیز کار ساده ای نبود . سلف کتاب های امروزی الواح چوبی هستند که با کاربست لولاهایی مانند کتاب باز و بسته میشدند و عموما چند لته ای بودند . نسخه برداری در سده چهارم به اوج خود رسید و کار افراد ساکن در صومعه ها بود . زیبا ترین کتاب تذهیب شده ویرژیل واتیکان است که در سده چهارم و یا اوایل سده پنجم تهیه شد و با اینکه ویرژیل شاعر حماسه سرای رومی ها بود مسیحیان او را همچون پیام آور اصل وحدانیت مسیحی بشمار می آوردند .
اولین عصر طلایی بیزانس همزمان بود با دوره امپراطور قدرتمند بیزانس ژوستی نین در قرن 6 میلادی .

خصوصیات بارزی که درهنر تصویری این دوره چشمگیر بود عبارتند از :

1- بیشتر موضوعات از کتاب عهد عتیق انتخاب می شد .
2- خطوط کناره نمای ضخیم کاربرد فراوان یافت.
3- تجرید در اشکال و طبیعت گرایی در به تصویر در آوردن نور و تلالو .
4- پیدایش ریش و موی بلند در بیشتر تمثال ها ( تا قبل از این مسیح به صورت شبانی با هیأت رومی بدون ریش و محاسن نقاشی می شد )
5- صلیب که تا آن زمان به عنوان ابزار اعدام شناخته شده بود به عنوان آرایه گوهر نشان مسیحیت قلمداد شد .
6- افزایش نماد گرایی در موزائیکها
7- بارقه رنج ( حالت رنج و سختی در چهره ها ) از دستاوردهای این دوره است .

نسخه های خطی عهد ژوستی نین :

قدیمی ترین نسخ خطی تذهیب شده مسیحی برای دربار ساخته شده است . این دسته از کتاب های خطی بر خلاف کتاب های کلاسیک که ساده و علمی بودن به حروف نقره ای و طلایی بر روی کاغذ پوستی به رنگ ارغوانی سلطنتی نوشته می شدند . عالی ترین کتاب در میان این نسخه ها بخشی از سفر پیدایش مربوط به سده ششم میلادی است که در وین نگهداری می شود .

خصوصیات نسخه وین :

1- تصاویر کاملا روایتگر هستند .
2- چهار چوب و قاب مشخصی تصاویر را در میان نگرفته است .
3- پس زمینه درست به اندازه ای است که داستان ایجاب می کند .

در حدود 726 میلادی مناقشه ای در دربار بیزانس در گرفت که سردمدار آن شخص امپراطور بود و مخالفت خود را با شمایل سازی به شدت اعلام کرد و آن را عملی کفر آمیز قلمداد کرد . به این ترتیب از این تاریخ تا یک قرن نهضت شمایل شکنی نام گرفت و نهایتا در 843 با پیروزی شمایل پرستان خاتمه یافت . بعد از این تاریخ به مدت 6 قرن تزلزل و نا آرامی در سراسر امپراطوری بچشم می خورد که با تهاجم اسلاوها و ترکها و روسها تشدید می شود روند هنر ها نیز سیر آرامی را طی می کند . روم شرقی با اشباع انواع معماری کلیسا روبرو شده است به همین دلیل به ساختن دیر سازی روی می آورد که اوج آن در قرون 11 و 12 بود ، همراه با موزائیکهای نفیس و فاخر . شمایل های بیزانسی روسی در قرن 14 رشد فزاینده ای داشتند .

نماد گرایی در کلیه نقاشی های مذهبی مسیحیت به چشم می خورد .

کاربرد دایره به نشانه گنبد آسمان و اگر نیم دایره باشد اشاره به خیمه خداوند و ملکوت دارد . صلیب که نماد مسیحیت است از فراگیر بودن این دین آسمانی در چهار جهت عالم سخن می گوید . مسیح بصورت شبانی با هیات رومی و با دوازده گوسفند که نماد حواریون است نقاشی می شود . درخت نخل نشانه پیروزی مسیح ، چهار رود که در بهشت جاری هستند که گوزنی نشانه روح انسانی از آن در حال آب خوردن است ، طاووس نشانه زندگی جاودانه است ، کبوتر سفید نماد روح القدوس ، حضور خداوند در تصاویر با کشیدن دو دست در بالای سر مسیح نمایش داده می شده است . تپه ای که مسیح را بر آن مصلوب کردن جلجلتا است به معنای جایگاه جمجمه و رستاخیز مسیح تحت عنوان آناستاسیس خوانده می شود .

اسلام در قرن هفتم وارد شد و امپراطوری بیزانس و ساسانی را بر انداخت . در اسلام تقرب به خداوند بدون مناسک و اعمال و تشریفات خاصی انجام می شد و نیازی به اجرای معماری های عظیم به هیات کلیسا نبود . مفاهیمی چون بهشت و دوزخ و جهنم در اسلام پذیرفته شده بود . در قرآن اشاره ای مستقیم به ممنوعیت تصاویر انسان و حیوان و گیاه نشده بود اما نتایج حاصل از تفاسیر دینی با تمثال سازی با ماهیت کفر آمیز و بت پرستانه مخالفت کرد. بنابر این معماری مذهبی با تزئینات تجریدی و انتزاعی پدید آمد و آن سادگی ابتدایی جای خود را به تجمل گرایی و تزئینات فاخر در کاخ های خلفای عباسی داد . تزئین نسخ خطی دومین جنبه هنری اسلام بود که در قرن سیزدهم میلادی به صورت تصویر گری روایی و توضیحی در کنار نوشته ها در آمد هنر تصویر گری در خطه ایران به عنوان بخشی از جهان اسلام در عصر تیموریان شکوفا شد و از خصوصیات بارز آن بالا قرار دادن خط افق به منظور القائ ژرفا و عمق نمایی بود این سنت به شکلی پر شورتر و آراستگی و طبیعت گرایی بیشتر به دربار گورکانیان هندوستان رفت . در دیگر قلمروهای اسلامی هنر در جهت معماری اسلامی رشد چشم گیری یافت .